Herrien nortasuna ez da egun batetik bestera
eraikitzen eta sasoi guztiak ez dira berdinak, giza kolektiboaren garapenean.
Historiari erreparatuz, hainbat eta hainbat adibide aurkitzen ditugu gizarte sarearen
arlo guztietako desberdintasunak antzemateko. Eta hezkuntza izan daiteke
garbienetakoa, historikoki defizitarioa izan baita herri xehearentzat. Mendetan
zehar hezkuntza sistemak ez zuen lehentasunik izan udal kideentzat. Arrazoirik
funtsezkoena liteke, udal agintean zeudenek ongi
Testuinguru horretan, XIX.aren amaierara arte heltzen
gara Arrasaten. Egundoko zori ona izan
zen Pedro Viteri mezenasaren laguntza, hezkuntza sisteman bultzada aurrerakoia emateko.
Eta sekulako aurrera pausua gertatu zen herrirako. Baina gauza guztietan
bezala, hastapenek amaiera izaten dute, eta Viteri Fundazioaren errealitate
ederrari ordu baxuak ailegatzen ari zitzaizkion XX.aren lehen hereneko
hondarretan. Bestalde, udal agintaritzan haize berriak ziren eta pil-pilean
zegoen hezkuntzari buruzko kezka.
Ondoan,
Cruz Madinabeitia errepublikazale erradikal arrasatearrak 1930ko urriaren 18an
idatzi eta “La Voz de Guipúzcoa” egunkariak biharamunean argitaratutakoa jarri nahi
dut, giroa zein zen ikus dezagun:
“La noticia de que varios pueblos
circunvecinos han obtenido del Estado el auxilio solicitado para construcción
de escuelas y dotación de profesores ha causado una noble reacción en el ánimo
de cuantos tenemos el pleno convencimiento de que la base fundamental de la
prosperidad de un pueblo estriba esencialmente en la cantidad y calidad de sus
centros docentes. Desgraciadamente, esta industriosa villa no puede blasonar de
que sus autoridades se hayan preocupado gran cosa en dotarla proporcionalmente a
su elevada población escolar. Unos por apatía y otros por hacer que hacían algo
y no hacer nada, el problema escolar, gravísimo siempre, ofrece hoy un aspecto
pavoroso aquí.
Hace un cuarto de siglo que el Municipio
trató de construir escuelas para cobijar y alimentar de instrucción a los que
por falta de protección o por insuficiencias de las existentes vagaban por la
senda del analfabetismo. Pero aquel proyecto, muerto al nacer, duerme el sueño
eterno de los justos por causas que si fuéramos a analizarlas con imparcialidad,
nos induciría a calificar de “negligentes” a cuantos en aquellos tiempos tenían
el deber de resolver tan vital problema. Más tarde, un entusiasmo fugaz de
nuestra primera autoridad, alentado por aquel Parsifal de la dictadura que iba
a inundar de escuelas la Nación, planeó un nuevo proyecto a base de escuelas
graduadas, para cuyo emplazamiento adquirió varias casas que en su día serán
derribadas al objeto expresado.
No sabemos en qué centro burocrático se
encuentra actualmente el expediente, ni el curso que lleva su tramitación. Sólo
sabemos que su resolución va exageradamente despacio y que, mientras tanto,
cientos de niños de ambos sexos continúan su triste ruta en desdichada
peregrinación por la repetida senda del ignominioso analfabetismo. Y nadie
puede sacudirse su propia responsabilidad moral con atenuantes.
Para enjuiciarlos nos basta con saber que un
pueblo de siete mil habitantes sólo tiene un maestro y una maestra nacionales,
que desarrollan su importante misión en lóbregos locales carentes de suficiente
luz y ventilación, y que Arechavaleta, Anzuola y otros pueblos de menor
población infantil que el nuestro verán en breve colmadas sus aspiraciones
pedagógicas con excelentes grupos escolares conseguidos en un santiamén, porque
supieron encarrilar el asunto con mejor fortuna, debidamente asesorados por los
verdaderos técnicos.
Como justificación de su dilatada desidia no
sería razonable que evocaran el hecho de que el Municipio gasta 17.000 pesetas
anuales en Instrucción pública, porque ese argumento lejos de atenuar sus
culpas las aumenta, ya que esa dotación casi la invierte en sostenimiento de
escuelas municipales, creadas a base de favoritismos, con la agravante de que
si los desvelos puestos en práctica para fundarlas, hoy hubiesen empleado para
obtener escuelas graduadas, con edificios casi gratuitos y con profesorado
gratuito también, el Municipio hubiera evitado gran parte de esa suma y otro
hubiera sido el cantar del gallo en la instrucción primaria de esta villa.
En lo sucesivo tampoco cabe saciar los
anhelos públicos alegando que la consignación del presupuesto nacional del
presente año, para edificios escolares, se halla agotada, porque aparte de las
recientes concesiones, nos consta que un periódico profesional se lamentaba hace
poco que no se aplicaran a mejoramiento de haberes de los maestros, los
sobrantes de la expresada consignación.
Cerciéronse de los resultados positivos que acaban de obtener esos pueblos
favorecidos por el estado en sus justas aspiraciones y adopten sus métodos para
resolver de una vez tan interesante problema, si es que no existe el deliberado
propósito de que las cosas sigan en su deplorable estado, por aquello de que
“no conviene que los pueblos se ilustren demasiado”, desahogo cavernario que
más de una vez traspasó los labios de quienes gustan vivir en ambiente servil,
propio de los pueblos retrógrados”
Cruz Madinabeitiak aipatzen du hogeita bost urte
lehenago udal ekimen bat izan zela hezkuntza eskaintza zabaltzeko. Datuetara
joz, hauexek dira 1910eko udal memorian agertzen direnak:
|
Eskolak
|
aztertuak
|
matrikulak
|
Pertsonal eta materialaren
kostoa (ptak)
|
Urteko kostoa ikasleko
|
|
Biteri mutikoak
|
78
|
80
|
2.340
|
30
|
|
Biteri neskatilak
|
65
|
70
|
2.200
|
33´80
|
|
Biteri helduak
|
40
|
40
|
600
|
15
|
|
|
|
|
|
|
|
Udal mutikoak
|
140
|
164
|
2.500
|
17´80
|
|
Udal neskatilak
|
48
|
56
|
1.750
|
35´40
|
|
Udal helduak
|
40
|
60
|
425
|
10´50
|
|
|
|
|
|
|
|
Benefizentzia neskatilak
|
48
|
50
|
950
|
21
|
|
Benefizentzia haurrak
|
220
|
230
|
650
|
3
|
|
|
|
|
|
|
|
Garagartza mistoa
|
80
|
84
|
1.100
|
15´70
|
|
|
|
|
|
|
|
Marrazki eta frantsesa
|
84
|
90
|
2.000
|
23´80
|
|
Solfeo eta kantua
|
22
|
25
|
150
|
6´80
|
|
Danera
|
865
|
949
|
14.665
|
|
Arrasateko udal maisuak Elias Azpiazu eta Frantzisko
Urrutia ziren. Azpiazu arrasatearra (1889-07-08) Arano maisuarekin ibili zen
mutil koskorra zela, eta lehen lanpostua ospitaleko “Eskola zahar”ean izan
zuen. Gero, 1908an, Erdiko Kaleko 19an ipinitako haurreskolan aritu zen. Eta
1912an Udaletxean bertan prestatutako ikasgelara igaro zen. Urrutia
(Aretxabaletako Galartza-1897-06-16) , berriz, 1918an hasi zen Arrasateko udal
eskolan, gero, 1934an, Gazteluondoko
eskoletan iharduteko. Biteri eskoletan Felix Arano eta Teresa Garcia ari ziren.
Hamabost urte geroago, 1925ean, udal memoriak
eskaintzen zituen datuen arabera honakoa zen eskola eta matrikulazioen taula:
|
Eskolak
|
Mutikoak
|
Neskatilak
|
Danera
|
Asistentzia
|
|
Nazionalak
|
63
|
72
|
135
|
115
|
|
Biteri
|
75
|
75
|
150
|
150
|
|
Udal Benefizentzia
|
100
|
264
|
364
|
342
|
|
Udal Urrutia maisua
|
80
|
|
80
|
76
|
|
Udal Portillo maisua
|
95
|
|
95
|
89
|
|
Udal Garagartza
|
46
|
44
|
90
|
84
|
|
Udal Musakola
|
42
|
43
|
85
|
80
|
|
Udal Udala
|
15
|
10
|
25
|
20
|
|
Udal haurrak
|
45
|
55
|
100
|
89
|
|
Arte eta Ofizioak
|
90
|
25
|
115
|
95
|
|
Danera
|
651
|
588
|
1.239
|
1.140
|
Asistentzia
nahiko altua zela ondorioztatzen da aurreko zenbakietatik, %92 baino altuagoa
baita. Deigarria, zalantza gabe, Biteri
eskolei dagokien portzentajea, %100ekin.
Arrasateko auzoetan egoera zaila arintzen joan zen eta Zigarrolako lehen
eskola 1923an ireki zenez ume jarioa egonkortu egin zen herriko hezkuntza
saretxoan. Sasoi hartan, udal maisuak Frantzisko Urruti, mutikoentzat, eta
Benita Palacios ziren, azken hori neskatoentzat. Zigarrolako eskolan Elisa Lasa zegoen; Garagartzan, Ziriako Jauregi-arraburu, eta Udalan Joakin Murua.
Benefizentziako eskolak, neska eta mutikoentzat, Mesedeetako mojen ardurapean
ari ziren. Eta 1923an bertan, beste eskola berri bat ireki zen Zarugalden,
Luzio Portillo zela titularra, Juan Etxebarria arrasatearraren
laguntzailerekin. Biteri eskoletan Angelita Arano zen arduradun berria, bere
aitaren eta amaren lekukoa hartuta. Arte eta Ofizioetan, bestalde, Antonio
Armengou zen erantzulea, hain zuzen ere Luis Armengou aurreko
arduradunaren semea.
Goian Cruz Madinabeitiak aipatutako udal-geldotasuna,
dena den, ez zegoen urrun errealitatetik. Badirudi udal zinegotziak galdu
egiten zirela eztabaida antzuetan eta horren adibidea da 1933an, Udala auzoan
jarri behar zen eskola berriaren inguruko ezbaia. Hilabeteak eman zituzten
herriko lehen agintariek auzo hartako eskola non eraiki behar zen erabaki
ezinik. Eta badirudi korapiloa zegoela zinegotzi batzuek auzoko terrenoetan
zituzten interesetan. Batzordeak eratu ziren, bata bestearen ondoren, baina
alperrik. Kontuan eduki behar da, Udala auzoa isolatua zegoela herri-saretik
eta, beraz, hango haur eta gazteak ziren kaltetuenak.
Beste inoiz ere komentatu izan dut, 1933an abian
jarritako ikastolaren proiektua. Ekimena, hezkuntza eskaintza zabaltzera
zetorren arren, eskuinetik… eta ezkerretik erasotu zuten, euskal irakas-lerroa
alperrekotzat eta kaltegarritzat hartuz. Ordurako Gazteluondo eta Garibay
eskolen egitasmoak aurrera zihoazen.
Gazteluondo eta Garibay zentroak
Gazteluondoko Eskola izango zenaren lehen harria 1932ko maiatzaren 28an jarri zen. Ferrrerias kaleko 56, 58, 60 eta 62 zenbakietako
orubean eraiki zen, jatorrian Zaraa sendiarena izandako jauregikoan. Jauretxea
1932an Sola sendiarena zen, ezkontzen bidez Zaraa familiaren enborrean sartua.
Zeremonia hartara Gipuzkoako hezkuntza sistemaren agintariak iritsi ziren
Arrasatera, eta Udaletxetik -musika
bandak irekita- komitiba abiatu zen. Diodan, udal zinegotzi tradizionalistek ez
zutela ekitaldian eskurik hartu. Han zeuden herriko maisu eta maistrak,
ikasleekin eta, igandea zenez gero, arrasatear mordoarekin.
 |
| Gazteluondoko lehen harria |
Eugenio Resusta alkateak hitzaldi labur bat egin
zuen, eta aprobetxatu zuen udal zinegotzi kideei eskatzeko bat egiteaAurrezko
Kutxak eman zezakeen 600.000 pezetako maileguari euren sinadurekin legeztatzeko.
Ikusten denez, zatiketa zen errealitatea udal agintarien artean.
Tomas Ribas Lehen Hezkuntzako inspektoreak hartu zuen
hitza gero eta Felix Arano maisuaren lana goraipatu zuen, gogoraraziz hamairu
hilabetetan Errepublikak eskola gehiago ireki zituela zazpi urtetako diktadurak
eta historian monarkiak jasotakoak baino. Bide bertsutik aritu zen Castro
Casals Gipuzkoako Diputazioaren ordezkaria. Jarraian lehen harria jartzearen
akta sinatu zen, eta bien bitartean Udal Musika Bandak himno nazionala eta
Gernikako Arbola interpretatu zituen. Amaitu ondoren, agintari eta gonbidatuak
Udaletxera itzuli ziren, otordua egiteko. Eta Errepublikako Plazan musika
bandak kontzertua eskaini zuen.
Hilabete batzuk geroago “La Voz de Guipúzcoa”
korrespontsal eta, aldi berean, zinegotzia udal korporazioan errepublikazale
erradikalen alderditik, Jose Diezek idazten zuen 1933ko irailaren 23an:
“Sin desmayo y
con un entusiasmo digno de toda suerte de alabanza, ha venido y continúa
trabajando nuestro Ayuntamiento desde la implantación de la República en pro de
la enseñanza local.
 |
| Gazteluondoko lehen harria |
Sus esfuerzos en
este orden, de manifiesto en el formidable impulso dado a la construcción del
grupo escolar de Gazteluondo, magnífico edificio pedagógico, cuyas obras tocan
ya a su fin, y en la reciente concesión de otro moderno grupo graduado en
Viteri que, según nuestras noticias, se sacará a subasta uno de estos días, son
tan ostensibles que no pueden pasar inadvertidos. Hasta el momento presente la
labor desarrollada, fértil e intensa, rebasa todas las exigencias. Mondragón,
indiscutiblemente, ha de mostrarse orgulloso de esta obra, muy difícil de superar
por nadie. Por eso, al fijar nuestra atención en esta materia, lo haremos con
el justo afán de tributar a nuestro Municipio el elogio a que se ha hecho
acreedor, recogiendo y dando realidad en la admirable forma que se aprecia, a
estos anhelos de cultura, que si antes fueron una pesadilla para el pueblo hoy
constituyen su principal satisfacción”
Baieztapen
horien eta hasierako Cruz Madinabeitiaren artikuluaren artean bada
desberdintasuna. Agian, egunkariaren korrespontsalari falta zitzaion bere
idazkian zinegotzia zela adieraztea. Baina egia da, hiru urteren buruan
hezkuntza sarearen hedapenak onura ekarri ziola herriari. Eta
korrespontsalarekin jarraiki, 1934ko martxoaren 6an beste behin idatzi zuen
Gazteluondoko eskola berrien gain, baina kasu horretan udalaren erabaki baten berri
emateko. Badirudi oilategiak zirela orube hartan eta eskolen inaugurazioa aurki
izango zelakoan, haiek kentzea agindu zuen. Jose Diez zinegotzi-korrespontsalak
honela ematen zuen albistea:
Pollos, gallos y gallinas
aves todas de corral,
de Gazteluondo vecinas;
por no tener buena sala
y convivencia social,
tendréis que “ahuecar” el ala
y buscar nuevo local…
Eta
albiste onak ugaldu egiten ziren. Horrela, Instrukzio Publikoko Ministerioak
1935eko abuztuaren 29an onartu zituen sei mailatako bina zentro berri sortzea, neskato
eta mutikoentzat. Udalak, besteak beste, eskola berrien materialerako dirutza
bat jarri eta maisu-maistrentzat etxeak eskaintzeaz bat, bi zentroentzako
izenaren inguruan deliberatu zuen. Eta 1935eko maiatzaren 17an erabaki zen,
 |
| Garibay eskolak, ezkerrean |
“Se convino en dar nombres de hijos
ilustres mondragoneses a los dos Grupos, designándose el de Garibay para el de
niñas, y dejando para consulta el correspondiente al grupo de Gazteluondo”
Badirudi,
behintzat Jose Mari Uranga historialariari entzun nion istorioa, Juan Carlos
Guerrarengana jo zutela Gazteluondoko eskolek eraman zezaketen izenaren bila. Zaraa
Bolibar aholkatu zien Guerrak, Melchor Zaraa Bolibarren omenez, Alkalako unibertsitatearen
errektore izan zena. eta, gainera, Toledoko katedralaren kanonigoa, XV.aren
amaiera aldean. Udalak ontzat eman zuen proposamena, baina gero ezabatu egin
zuen erabakia… Zaraa Bolibarren nortasun erlijiosoa argudiatuz.
Eta aurki
gerra etorri zen.
Argazkiak: JMVM, Justino Uribesalgo
