ARRASATEKO HAUTESKUNDEAK, 1845ean. MILLARISTAK

Udaletxea, XIX.aren amaieran

Erdi Aroko udal-sistemaren gain beherarekin, zenbait herritan baldintza bat nagusitu zen, ohitura bilakatu arte, alkate edota zinegotzi izan ahal izateko hidalgo eta millarista izan behar zela zioena.  Hidalgo izateko prozesu zabal bat abiarazi behar zen, interesatuaren jatorri egoki eta huts gabea frogatuko zuena. 

Garaiko esaera batek zioen moduan, hidalgia Jainkoak eta denborak ematen zuten. Millaristaren izaera, berriz, aberastasunak eskaintzen zuen.  Hitzak berak adierazten duen legez, millarista “millarak” zituena zen. Eta zer zen “millar”a? Ondarearen araberako titulua genuen: etxe bat eta ortutxo bat hiribilduan edukitzeak eman zezakeen “millar”aren maila; baita baso emaritsu baten jabea izatea edota burni-ola batena. 

Arrasate, XVIII. mendean

Ez zegoen arau finkorik eta uler daitekeen bezala, tokiko boteretsuek ezartzen zituzten baldintzak “millarista”ko titulua eskuratzeko. Jakina, zenbat eta itxiagoa izan millaristen zirkulua aukera handiagoak zituzten udal gaietan eragiteko. Millaristagamia dei lekioke “gaixotasun” horri –oligarkiaren seinale garbia-,  eta ohiturak indarrean iraun zuen bitartean istilu handiak eman ziren, aberatsak ez ziren gainerako hidalgoek sarritan euren parte hartzea ere aldarrikatzen baitzuten udaletxeetan.

Arrasaten 1845eko abenduan izan zen udal taldearen aldaketa. Urtean behin berriztatzen zen ekipoa eta 1846erako hautatu beharra zegokien hautesleei. Lehenik, millaristen sailkapena egin behar zuten, zeintzuek-eta millaristek eurek. Horretarako 1845eko abenduaren 28an bilkura izan zuten udaletxean. Hauxe irakur daiteke aktan: 

“En la sala consistorial de esta N. y L. Villa de Mondragón, a veinte y ocho de Diciembre de mil ochocientos cuarenta y cinco: se reunieron en Ayuntamiento por testimonio de mí el Secretario y bajo la Presidencia del Sr. Alcalde D. Mateo Nicolás de Aranguren y a campana tañida como lo tienen de uso y costumbre, con el objeto de celebrar el escrutinio de los millares para las próximas elecciones, los Sres. D. Mateo Nicolás de Aranguren, Alcalde; D. Vitoriano Echavarria y D. Bernabe de Azcoaga Regidores; D. Andrés de Telleria Síndico Procurador General ; los caballeros hijos dalgo  D. Ramón de Mendía, D. José María de Mendía, el Excmo. Sr. Conde de Monterrón,  D. Vicente Cándido de Barrutia, D. Vicente de Arregui, D. José Joaquín de Barrena, D. Gregorio de Sagasta, D. Juan Recalde, D. José María Zugasti, D. Bartolomé Zubía, D. Juan Pedro de Viguri, D. Leandro de Azcoaga, D. Bruno de Guruzeta y D. Agustín de Altube, todos millaristas,  que dijeron ser la mayor y más sana parte de los que componen este Ayuntamiento” 

Lehen planoan, Kontzezinoko komentua

Aurreko izenen artean une haietako arrasatear “who´s who” daukagu. Diodan, alkatea Monterrongo Kondearen semea zela, urte batzuk geroago kondetzako titulua eskuratuko zuena. Bilkuran onetsiriko boteretsuen sailkapen berri bat egitea zen bigarren urratsa, izan ere denok ezin zuten 1846an udal karguetan ostera agertzerik. 

Horretarako, “voz” deituriko nolakotasunaren araberako sailkapena burutzen zen. “Voz activa” eta “voz pasiva” ziren tipoak. Zer ziren bata eta bestea? “Voz activa” zuenak alkate edota zinegotzi hautatua izateko eskubidea zeukan. “Voz pasiva”, berriz, boza eman ahal izateko eskubideari zegokion. Beraz, bi ahotsak zituztenek hautatu egin zezaketen eta, aldi berean, hautatuak izan zitezkeen. Bakarra zeukanak zegokiona soilik buru zezakeen. Eta ez bata ez bestea zuenari ez zion sistemak aukera ematen hauteskunde haietan parte hartzeko.  Abenduko bilera hartan honela sailkatu zuten ahotsen aukera udal aretora agertutakoek: 

“Y estando así reunidos se leyó la lista de los señores vecinos millaristas, que es la siguiente y se calificaron las voces en esta forma:

Mateo Nicolás Aranguren,  Vitoriano Echavarria, Bernabé Azcoaga, Andrés Tellería: ninguna voz;  Jose Joaquin Barrena, Greorio Sagasta, Excmo. Sr. Conde de Monterrón, Juan Recalde, Ramón Mendía, Juan Pedro Viguri, Bruno Guruzeta, Vicente Arregui: la activa; Jose Maria Zugasti, Bartolomé Zubia, Vicente Cándido Barrutia, Jose María Mendia, José Azpiazu (ausente), Carlos Azcoaga, Leandro Azcoaga, Eduardo Larrea, Agustín Altube: activa y pasiva. Ausentes, José Sola y Marcos Sola. 

En seguida expuso el Sr. Alcalde que no se ha presentado ningún memorial solicitando ser concejante. Y el caballero Síndico Procurador General hizo presente que no tiene noticia de que ninguno de los vecinos concejantes hubiese pretendido (hasta) hoy (presentar) millares, Con lo que se termina esta acta de Escrutinio. Mateo Nicolas Aranguren, alcalde y Juan Francisco Azpiazu secretario” 

Sistema haren ondorioz,  1846ko urtarrilaren lehen egunean udal berriak hartu zuen toki udaletxean. Hauexek ziren kargurik nabarmenenak: Alkatea Jose Maria Mendia; lehen zinegotzia, Jose Joakin Barrena; bigarren zinegotzia, Agustin Altube; sindiko prokuradore orokorra, Leandro Azkoaga. Jose Maria Mendiak zin egin zuen ekitaldian: 

Santa Agedako Bainu Etxea

“… el alcalde saliente recibió juramento en forma legal del referido Sr. Alcalde en el acto, entregándole su Real vara, quien ofreció ser fiel a su S.M. la Reyna, guardar y hacer guardar la Constitución a la monarquía española, las leyes, la unidad constitucional que prescribe la ley del 25 de octubre de 1839, y cumplir bien y lealmente su cargo guardando las ordenanzas y buenos usos y costumbres de esta villa” 

Millaristek zirkulu itxiari eusten zioten, ahalik eta modu hoberenean euren interesetarako. Kontuan eduki behar ditugu, 1845 hartan Arrasate herria Espainia osoaren begietara agertu zela, Isabel II erreginaren gortea astebete batez bertan egon baitzen. Beraz, Santa Agedako Bainu Etxeen deiari jende boteretsu eta aberats ugari iristen zen.  Horrek negozioa adierazten zuen herrian eta diruak dirua erakartzen du. Arrasateko millaristek ez zuten aukera galdu nahi, hautatua izan zen alkate berriarengandik hasita, bera baikenuen Santa Agedako instalazioetako sortzaile eta jabearen semea.

Argazkiak: 1 eta 3: Mendia bilduma