martxoa 13, 2024

GATZAGAKO PEDRO LAFUENTE, MUNDUKO TENORERIK ONENA

Blog honetan ez dut Arrasate eta Aramaiorekin zuzenean zer ikusirik ez duten gairik sartzen. Oraingoa salbuespena da. Gaiak merezi duelakoan nago.

Pedro Lafuente
Lopez de Aretxaga

Ezustekoa izan zen niretzat. Argituko dut: prestatzen ari nintzen 2024ko otsailaren 23an Leintz Gatzagan eman behar nuen hitzaldirako materiala eta datu berrien bila nenbilela Gipuzkoako herri horretan jaiotako abeslari baten gaineko aipamena agertu zitzaidan Interneten. Lanabes ikaragarri eragingarria dugu sarea eta Pedro Lafuente-Leintz Gatzaga bikotea lehen aldiz batera ikusi nuenean, ordura arte nire artxiboan nituen datuetatik Lafuente hura ezezaguna nuela egiaztatu nuen. Areago, herri leinztarraren historia arakatu dutenen historiazaleen erregistroetan ere ez nuen aurkitu Pedro Lafuenteren arrastorik. Eta istorioarekin segitzea erabaki nuen. Ondokoa da orain arte jakin izan dudanaren laburpen bat eta irakurlearekin partekatzea iruditu zait.

Aitortu behar dut lehen datua Gasteizko “El Heraldo Alavés”etik iritsi zitzaidala, 1924ko martxoaren 17ko edizioan. Honela zioen egunkariak portadan, “Un gran tenor guipuzcoano” tituluarekin:

“Hemos tenido el gusto de saludar a nuestro querido amigo el tenor Pedro Lafuente, natural de Salinas de Léniz, de paso para esta villa, procedente de Madrid, en cuyo Teatro Real recientemente trabajó con éxito, a juzgar por las críticas que los diarios de la Corte le dedicaron.

El señor Lafuente cuenta en ésta con muchos amigos y condiscípulos, ya que aquí residió la mayor parte de su infancia, trasladándose luego a América, cuyos principales Teatros ha recorrido de triunfo en triunfo, a donde en breve regresará, no sin antes pasar una temporada entre nosotros”

Artikuluari erlatibotasun pixka bat zerion, kazetariak bere lagun handitzat hartzen baitzuen Lafuente, abeslaria Ameriketara artean umea zela joan zela adierazita. Gasteizen lagun eta ikaskide ugari? Dena dela, hori ez da garrantzitsua, eta baimena eman dakioke lumaren gizonari bere azalpenetan, benetan pisuzkoa dena Lafuente/Leintz Gatzagarekin lotzen zuela baita.

Albisteari lotu nintzaion indarrez eta Madrileko egunkari batera heldu nintzen, hain zuzen “El Universo” izenekora.  J. White sinatzen zuenak 1924ko martxoaren 18an zioen, “El tenor señor Lafuente. Vida de laboriosidad culminada con una actividad artística” sarreraren ondoren:

“La temporada del Real ha tenido una feliz revelación en la persona del ilustre cantante señor Lafuente, en el que a simple vista se distinguen dos personalidades: la de los negocios y la artística, practicadas por él simultáneamente.

Nacido Lafuente en Salinas de Leniz (Guipúzcoa) de padres de modesta condición (su padre fue maestro del pueblo donde viera la luz) emigró a América a los diez años. En Buenos Aires emprendió los estudios mercantiles, y aunque sus aficiones artísticas fueron siempre sus predilectas, se vio en la necesidad de continuar sus estudios hasta la licenciatura en

Lafuente, erdian, Buenos Aireseko
bere merkatal-bulegoan

ciencias económicas y comerciales. Lafuente llegó a la actuación artística buscando una compensación, una distracción espiritual a la intensa vida de trabajo.

La primera salida ante público la hizo en el teatro Coliseo de Buenos Aires con I Pagliacci. Pronto se percató de las excelentes condiciones que tenía para el canto y en las horas libres que le dejaba su bufete comercial se dedicó al estudio de las óperas de su repertorio, anteponiendo la comprensión y el sentimiento del personaje a la disciplina musical.

En 1917, Da Rosa y Mocchi le contrataban para una serie de representaciones de Sansón, Cármen, Aida y Vecchia Aquila, en Roma, siendo elogiadísimo por la Prensa romana. Terminada su actuación regresó rápidamente a Buenos Aires, en donde le esperaban los grandes éxitos, actuando seguidamente en las temporadas oficiales de Montevideo, Rio Janeiro y San Pablo, efectuadas con la Barrientos, Caruso, Fournée y la Besanzoni.

Vuelto a Buenos Aires actuó en todas las fiestas benéficas, bien de la colonia española o de las Asociaciones de la República del Plata. Siempre su voz y su arte estuvo a disposición de las entidades benéficas.

La muerte de su madre (1) marcó un paréntesis en la actividad artística del ilustre tenor, y dedicado nuevamente a sus negocios, su casa estaba abierta en Buenos Aires para todo español que llegaba a aquellas tierras en busca de trabajo. Durante este tiempo Lafuente aumentó su repertorio, que en la actualidad llega a 23 óperas.

La Vecchia Aquila, Lafuentek
Erroman, 1917an

En 1923 reemprendió su vida artística y en Cesana (Italia) cantó 11 Otelos en 17 días, pasando a Venecia, en donde la crítica unánimemente reconoció la valía del gran tenor, al que señalaba como el sucesor de Massini, quien le felicitó desde Forci, donde actualmente reside.

En Viena y Graz volvió a refrendar los éxitos de Cesana y de allí pasó a Bari, donde contratado para tres Aida se vio obligado a cantar seis, no pudiendo cantar dos más que le pidieron por tener que salir para Madrid para actuar en el Teatro Real.

Personalmente el tenor Lafuente es de una modestia agradable. En la conversación que hemos tenido con él, nos descubre, no sin cierta emoción, el culto que tiene por las prácticas religiosas, la escuela y el hogar, siendo su norma de vida la refundición de estos tres sentimientos.

Naturalmente que su cariño por la República Argentina es de agradecimiento y considera a la gran nación como su segunda patria. En sencillas palabras nos manifiesta la emoción que le produjo el haber cantado ante sus Majestades los Reyes en un concierto privado, y nos hace un cumplido elogio de las virtudes que adornan a nuestros Soberanos”

 Aurreko lerroak Pedro Lafuentek Madrilen egin berri zuen egonaldiaren aipamen txikitxoa dira. Komunikabide madrildarrek oso ondo hartu zuten gatzagarraren eskaintza artistikoa. Eta horren ondorioz har daiteke, Whitek aipatutako erregeen aurreko emanaldia. Kandelaria egunean gertatu zen,1924ko  otsailaren 2an. Eta erret-komunikazio ofizialak hórrela laburbiltzen zuen emanaldi hura:

 “Minutos después de las once salió la comitiva regia de la Cámara a los acordes de la marcha de Strauss. Figuraban en la comitiva numerosos Grandes de España, mayordomos, gentiles hombres, el Nuncio y los infantes don Alfonso y dos Fernando. El Rey vestía de uniforme de almirante de la Armada, luciendo el Toisón de Oro y la banda del Mérito Militar Roja. La Reina un precioso vestido azul celeste bordado de brillantes y diadema, con manto de corte y mantilla blanca. La Infanta Isabel traje verde oscuro con brillantes y esmeraldas.

El Patriarca de las Indias bendijo las Candelas, verificándose acto seguido la procesión que recorrió las galerías, deteniéndose en los altares colocados en los cuatro ángulos de la misma, regresando al Templo cantándose la misa en La mayor del Maestro Berlier.

En el Ofertorio, el tenor del Teatro Real señor Lafuente cantó el Ave María del maestro Saco del Valle.

El número de invitados que presenció el paso de la comitiva ha sido extraordinario, calculándose en unas cuatro mil personas”

Teatro Realean zenbait alditan aritu zen,
erregeen aurrean 1924an
Ez da harritzekoa, beraz, Pedro Lafuente harrituta eta hunkitua ateratzea emanaldi hartatik, horrenbeste pertsonaia ospetsuren aurrean kantatu ondoren. Ez zen errege espainiarren aurrean kantatu zuen azken aldia, gonbitatua izan baitzen urte hartako Madrilgo Prentsaren Elkartearen aldeko kontzertuan kantatzeko. Jaialdi haren protagonista nagusia Miguel Fleta abeslaria izan bazen ere, Lafuenteri ere eskatu zitzaion Teatro Realean berriz aritzea eta baita gatzagarrak onartu ere, 1924ko  martxoaren 31an.

Pedro Lafuenteren ibilbideaz apurtxo bat gehiago ezagutu guran Argentinako prentsara jo nuen eta ara non “Caras y caretas” astekarian, 1917ko zenbaki batean erreportaia eskaintzen zioten Leintz Gatzagako semeari:

“La verdad es que nadie puede decir de dónde no es posible que salga un buen tenor; pero no menos cierto es que no es frecuente el caso de que salga de un escritorio comercial, destinado a fructuosas transacciones en frutos del país. Uno de esos pocos casos es el del tenor Lafuente, que con tanto éxito viene actuando en el Colón.

El tenor Lafuente no es argentino de nacimiento, pero nació en la villa de Salinas de Léniz, en la provincia de Guipúzcoa; vasco, pues, e hijo de vascos; pero no creemos que a nadie le parezca un abuso que lo consideremos nuestro compatriota”

 Aurrera jo baino lehen, gera nadin pixka bat Pedro Lafuenteren jatorria azaltzen. Pedro Gerardo Lafuente Lopez de Aretxaga Leintz Gatzagan jaio zen 1890eko irailaren 26an. Bere gurasoak Isidoro Lafuente Paul  eta Benita Lopez de Aretxaga Gonzalez de Suso legutiotarra ziren. 1870ean ezkondu ziren. Aita maisua zen eta Arabako Eskuernagan bizi izan ziren lehen urteak, eta herri hartan bost seme alaba munduratu zituen bikoteak.

Gatzagako hilobia

Aitak eskolaz Leintz Gatzagara aldatzea eskatu zuen eta 1885erako gatzagarrei ematen dizkie klaseak. Gatzagan jaio ziren beste lau seme-alabak. Bederatzietatik Pedro zortzigarrena izan zen. Isidoro Lafuente maisua 1898an hil zen Gatzagan eta bertan hilobiratu zuten. Pentsatzekoa da, Gasteizko “El Heraldo Alavés”ek 1924ko martxoaren 17ko edizioan adierazitakoari jarraiki, aita hil ondoren sostengurik gabe utzita amak Arabako hiriburura jotzea erabaki zuela, zeru hobeen bila. Pedrok zortzi urte beteak zituen.

Eta data berdineko albistearen  “Hemos tenido el gusto de saludar a nuestro querido amigo el tenor Pedro Lafuente, natural de Salinas de Léniz, de paso para esta villa,..” ziurrenik bertako hilerrira bisita egitera joango zen, aitaren hilobira, hain zuzen, oraindik ere bertan ikus daitekeena, honako inskripzio honekin: “Isidoro Lafuente y Paul. Q.E. D. Murió el 13 de octubre de 1898. Su desconsolada esposa e hijos que lo lloran le dedican este eterno cariño al que fue esposo modelo y padre ejemplar”

Aurrera joz, “Caras y Caretas”-en erreportaiarekin segitzen dut:

Vino al país cuando apenas tenía once años. Por lo menos es lícito tenerle como un exponente valioso del progreso lirico argentino, pues entre nosotros estudió y se formó hasta ser el distinguido artista que hoy es. Desde pequeñito, el tenor Lafuente manifestó disposiciones felicísimas para el canto, pues a los cuatro años ya cantaba solos en la iglesia de su pueblo.

Pudo haberle pasado lo que a tantos niños prodigio, que se prolongan en hombres mediocres; pero le pasó lo contrario. Sus labores en la escuela superior de comercio, y sus negocios después, los alternó con el estudio del canto, y en tal forma progresó, que el año pasado fue contratado para cantar en el Constanzi de Roma, en donde brillantemente triunfó en Sansón y Dalila, Cármen, Vecchia Acquila, Aida en compañía de artistas como la Besanzoni, Ajani, Molinari y otros… Y triunfa, porque lo merece, pues tiene voz y escuela de canto”

Lafuente "I Pagliacci"ren Canio 
paperean
Pedro Lafuentek bi irakasle izan zituen bere ibilbide artistikoaren hastapenetan: Tullio
Quercia baritono argentinarra eta nazionalitate berdineko Carlo Callioni Romanini tenorea.  Gatzagarraren lehen emanaldi publikoa 1914ko martxoaren 8an izan zen Buenos Aireseko Teatro Coliseon, Leoncavalloren “I pagliacci” (Pailasoak) obrarekin, Canioren paperean. Hilabete geroago Teatro Marconin aritu zen obra berdinarekin eta publikoak “Vesti la giubba e la faccia" aria errepikatzea eskatu zion, txalo zaparrada batekin sarituz.

Aipatutako Colon Antzokian 1917, 1919, 1932, 1937 eta 1938an aritu zen Lafuente. Gatzagarrak bere errepertorioko ohiko obrei Siberia, La Angelical Manuelita, Boris Godunov, Il Trovatore, Cavalleria Rusticana eta abar gehitu zizkien. Eta Argentinan ez ezik Europatik ere zabaldu zuen bere artea. Giuseppe Verdiren Trovatore operako Manrico papera maisuki eskaini zuen antzeztokietan. Kritikak zioenez, Pedro Lafuentek ahoa bete hortz utzi zuen antzokia, Manrico zoragarri batean.

“Ejército y Armada” Madrilgo egunkariak, 1926ko abenduaren 26an gatzagarrak “Zarzuela” antzokian abestutako “Otelo” operari ondoko kritika egiten zion:

“En Italia los compositores tienen un gran cuidado de apropiar los papeles a las voces que la deben cantar. Al compositor toca sacar partido de cada voz, según su carácter. Verdi concibió un “Otelo” de la voz y arranques del tenor Pedro Lafuente, y seguramente que si entonces hubiera existido Pedro Lafuente, él hubiera sido designado para la creación del moro de Venecia.

Sin embargo, si Verdi no pudo más que soñar su deseo, nosotros lo disfrutamos. Anoche lo demostró el tenor Lafuente, que con voz de Extentor nos maravilló toda la función. Este es el “Otelo” deseado. El público, atento al drama lírico que se cantaba, aplaudió frenéticamente desde todos los lados del teatro, y en distntas ocasiones, el trabajo y el mérito incuestionable del gran cantante, del eximio artista, del compatriota nuestro Pedro Lafuente, hoy el número uno de los tenores dramáticos en los elencos de compañías de ópera”

Opera konpainia propioa izan zuen
Lafuentek 1927an

Valentzian erakustaldi zabal eta harrigarri bat eman zuen Lafuentek 1927an. Hiriko Maiatzeko jaietarako kontratatu zuten eta gatzagarrak berak programatu zituen kartelak. Ez hori bakarrik. “Compañía de Gran Ópera Tournée Lafuente” izeneko ekimen bat osatu zuen eta Valentzia izan zen lehen jomuga. Ideia zehatzagoa egiteko, diodan koroak eta atrezzoa Madrileko Teatro Real eta Bartzelonako Lizeokoak zirela, Lafuentek bira artistiko horretarako kontratatuta. Otelo, Sanson eta Dalila, Trobadorea, Tosca, Sevillako Bizargina eta Rigoletto operak izan ziren iragarrita eta Lafuentek aurreneko lauetan abestu zuen, maiatzaren 5 eta 13 bitartean.

Ezaguna da ere 1927-28 denboraldian, eta konkretuki 1928ko urtarrilaren 18 eta20an,  Barzelonako Gran Teatre del Liceu deritzanean aritu zela Verdiren Otello operarekin. Gauza bitxi bat gertatu zen bi egun horien artean, Lafuentek Argelen abestu behar izan baitzuen, aurretik sinatutako hitzarmena zela eta. Horren harira, Espainiako prentsak honen gisako titularrak aurkeztu zituen: “Un tenor por los aires”, eta gatzagarrak Argeleko joan etorrirako hegazkina erabiliko zuela esaten zen.

Handik zenbait egunetara Madrileko Zarzuela antzokian abestu zuen Offenbachen “Los cuentos de Hoffmann”ekin.

Pedro Lafuente eta bere ama legutiarra, 
Buenos Aireseko euren etxean
Noiz arte aritu zen Lafuente eszenategietan? Ez dut aurkitu 1939tik aurrerako aipamenik
inon aurkitu. 1972an hil zela diote zenbait biografiak, non zendu zen zehaztu gabe. Argentinako hiriburuan izango zelakoan nago.

Soinu erregistrorik utzi ote zuen ala ez zalantzaren itzala izan da orain arte. Dena den, bada grabazio bat “Cavalleria Rusticana”ren Santuzza-Turiddu bikotearena, 1924 edo 1925ekoa eta Columbia Disko Konpainiak eginda, zalantza sortu duena. Grabazioaren fitxan, Hina Spani soprano argentinarrak eta Paolo Masini, hau da, inork ezagutzen ez duen abeslariak osatzen dute duetoa. Gertatzen da, Hina Spanik berak grabazioa entzun zuenean adierazi zuela berarekin kantatzen zuen tenorea Pedro Lafuente zela. Eta zalantzaren alde ona hautatuko dut kasu honetan, nahiz eta errealitatea zein den inortxok argituko ez duen.

Baina horren bertsioari heltzen diot, 1925eko ekainaren 6an Pedro Lafuentek eta Hina Spanik Pariseko “Théatre de la Gaite-Lyrique” deritzanean “The american, italian, french grand Opera Company”rekin batera abestu zutelako. Zer abestu eta “Cavalleria Rusticana”. Ez da, beraz, harrigarria soinu erregistroan - behean entzun daiteke- bi abeslariak agertzea.

Horixe izan da oraingoz Pedro Lafuente Lopez de Aretxaga gatzagarrari buruzko nire ekarpena. Munduko tenore dramatikorik onenentzat jo zuen prentsa espezializatuak. Bitez aurreko lerroak mundo osoan ospea erdietsi zuen tenore euskaldunaren aurkezpen txartela. Gaiak gehiagorako ere ematen du.

(1) “Caras y caretas” aldizkarian bada argazki bat Pedro Lafuente bere amarekin, Buenos Aireseko etxean.

Argazkiak: JMVM; Gatzagako hilerrikoa: Periko Orobengoa


PEDRO LAFUENTEREN GRABAZIOA

martxoa 06, 2024

ARRASATEKO APRENDIZEN ESKOLA ETA BERE TESTUINGURUA


2018an, berriztatze lanak ekin aurretik
Askoren ahotan ibili zen urtetan Arrasateko Aprendizen Eskola, eraikin zaharrarekin zer egingo ote galdegai. Musika eskola bilakatu zen, azkenik, eta bejondeiola. Arrasateko etorkizuneko musikarien arragoa da eta bizitza luzea opa diot. Ondorioz, eraikinari berari ere zeharoko aldaketa eman zitzaion, egitura zaharra berriztatuz, goitik behera. Eta lehen lantegirako ikasleak sortzen aritu zena, egun arterako bidea eskaintzen du.

Unión Cerrajeraren baitan 1939ko urriaren 4an inauguratu zen hezkuntza zentro ohiaren azken arrasto materiala dugu, nahiz eta eraikina bera urtebete beranduagokoa den. Aprendizen Eskolak aurten 85 urte beteko zituen; baina gauza jakina da iragan mendeko zazpigarren hamarkadan desagertu zela, Eskolaren helburua betetzeko gaitasunik ezean.

Efemeridetara itzul nintekeen arren, gaurkoan Eskolaren testuinguru historikoan nabarmentzen den beste aspektu bat azaldu nahi dut, arkitektura eta herri-bilakaerarekin erlazionatuta. Gutxitan eskaintzen diogu arreta herriaren diseinuaren garrantziari, Arrasaten hamarkadatan pairatutako anarkia arkitektoniko eta urbanistikoaren ondorio bezala, nonbait. Gaurko nire ekarpentxo honetarako idazki bat erreskatatu dut, Arrasateko udal arkitekto aholkularia izan zen Xabier Unzurrunzagak idatzia 1982an, industria arkeologiaren gainean Bilbon izandako jardunaldi batzuetarako. Unzurrunzagak dio: 

“El primer asentamiento del complejo industrial de Unión Cerrajera de Mondragón, situado a orillas del río deba en el borde natural del valle en el sureste del Centro Histórico de Mondragón aparece ya grafiado en los planos cartográficos de finales del siglo XIX. El trazado del ferrocarril Vasco Navarro, a su paso por Mondragón a principios del siglo XX, segregó ya definitivamente el paquete industrial en el que se llevarán a cabo las sucesivas ampliaciones de la Unión Cerrajera” 

Arrasateko enpresa enblematikoaren garapenak trenak eskainitako abantailak aprobetxatu zituen eta garai batean hirigunetik urrun geratzen zen Zaldibarreko orube eta inguruak prestatu zituen, arkitektonikoki modu arrazionalean pentsatuta. 

“La localización de la estación de Mondragón en terrenos contiguos a la Unión Cerrajera, conjuntamente con la creación de un importante eje urbano de conexión del centro de actividad urbana de la ciudad, el Casco Histórico, con la estación a través del espacio urbano del frontón de Zaldibar, situó al citado parque industrial en contacto directo con los puntos de máxima actividad  de Mondragón. En este contexto urbano se producen las sucesivas ampliaciones del conjunto industrial de Unión Cerrajera,  siendo de destacar por su interés arquitectónico y urbano la aplicación racionalista construida según proyecto del arquitecto Astiazarán, en el ámbito urbano que da frente al espacio abierto del frontón de Zaldíbar, y en el que se sitúa con carácter monumental la entrada principal al complejo industrial, consiguiendo una perfecta configuración del uso industrial con el uso residencial, deportivo y de parque urbano” 

Unión Cerrajerak uztartzen jakin izan zuen arkitektura posibilista bere interesekin, eta bere lantegiaren ingurua arlo guztietarako prestatu zuen: lana, aisia, heziketa, etxea, …

“Es de destacar así mismo la construcción en terrenos próximos a la Unión Cerrajera y a principios de siglo, del barrio residencial obrero de Maala, formado por una serie de viviendas mínimas unifamiliares en arrendamiento con huerta, similar a modelos residenciales obreros europeos de la misma época. También supone una aportación urbana positiva la construcción hacia 1960 del barrio obrero residencial de San Lorenzo, promovido por Unión Cerrajera en terrenos periféricos al norte del Casco Urbano y que basado en modelos racionalistas centroeuropeos, aporta a la ciudad uno de los pocos elementos de interés urbano y arquitectónico en el crecimiento periférico de las últimas décadas” (1)

Oraindik ere arrasatearrok plangintza aurrerakoi haren ondorioak disfrutatzen ditugu. Aprendizen Eskolari tratamendu berezia eman zitzaion bide berria aukeratuz eta gure aurrekoek prestatutakoari eutsiz. Ez dezala inork ahaz nondik hasi zen dena.

Argazkia: JMVM

   (1)   “Integración de la arquitectura industrial en el proceso de construcción de la ciudad “ (Xabier Unzurrunzaga. Director de Viviendas del Gobiero Vasco. I Jornadas sobre Protección y Revalorización Patrimonio Industrial. Eusko Jaurlaritza. Diciembre 1982)




otsaila 28, 2024

ARRASATEKO KRISTAU EUSKAL ESKOLAK. 1932


Jakina da, 1936ko gerraren aurretik Arrasaten ikastola bat bazela, EAJren bultzadaz eta, geroago euskal eskolaren 1970 inguruko berpizkundean bezala, elizaren babespean. Hastapen latzak izan ziren gerra aurrekoak, Errepublikako erregimenak laguntza luzatu zuela pentsa genezakeen arren. Ez zen horrela gertatu eta 1936ko abertzale euskaltzaleek gorriak ikusi behar izan zituzten eskolaren egitasmoa aurrera eramateko. 


Urte batzuk atzera egin beharko genuke, proiektuaren hastapenak aurkitzeko. Hain zuzen, 1927an Jose Joakin Arin Arrasateko parrokoa abade-etxe baten ideiarekin zebilen eta aurki gauzatuko zen eraikin eder batean, harrez geroztik Abade-Etxe bezala ezagutu duguna. Arinen esanetan, “Apaizetxe bat, parroku ta bere bost apaiz-lagun bakoitzarentzat etxe bizitza bana izango duen etxe aundi bat” Baina orduko erretorearen asmoak zabalagoak ziren: “Apaizetxeak bere beian areto (salón) nagusi andi bat izango du eta bertan “ume euskaldunei kristau-ikasbidea euskeraz” egunero erakusteko bearkuna artuko degu gure gaiñ” Eta Arrasateko apaiz gogoangarri haren hitzak honela amaitzen ziren abade-etxearen inguruan: “Batetik bat ortarako izango da apaiz-etxeko gela nagusia. Baina orretzaz gañera beste gauza askotarako ondo izango da gela nagusi ori” Eta borobiltzen zuen adieraziz, Mateo Mujika gotzainaren baimena bazuela bide hartatik barrena egiteko.

Bost urte emango ziren Arinen aitorpen haietatik euskal eskola martxan ikusi arte. Indarrez ekin zioten Arrasateko euskaltzaleek egitasmoari, eragozpen asko gainditu behar izan baitzituzten. EAJ eta ANV ezik garaiko indar politikoak ez zeuden ikastola haren alde eta abertzaleek zailtasun guztiak eta gehiago aurkitu zituzten bidean. 1933ko apirilean “Guraso bat”ek  izenpeturiko artikulu bat agertu zen Argia aldizkarian eta hartan aurki ditzakegu maldan gorako ibilbide haren gaineko erreferentzia batzuk. 

“Oraintxe urte bete dala ekin gotzan, Españiako lege beltzak ikusi ta, geure Arrasate erri maite ontan kristau eusko ikastolak nola jarri geikien, ta jo alde batera eta jo bestera eta geixen baten itz onak aurkitzen gituen. Españiara begira dauden emengo “moro lealak” ikusten gituen itzakin bakarrik etzabitena, baizik egipenak ta gañera onurik etorriko jakon begiratu barik erriari, bape lotsa barik eta irakasle gorenguak kendu eta Jaungoikoak dakien lekuetako irakasle arrotzak ekarten.

Ori ikustian aberats batzuen itz leunari begira ezin geikien egon eta Batzordeak artu eban asmoa Txaunburu (1)  jaunari bere etxian dauken areto bat eskatutzia, bertan ikastola jartzeko ta olan erriari erakutsi, geuk ikastolak eurak uste zuten lana egiteko etzala. Geure Txaunburu jaun agurgarriak poz pozik emon euskun beren Abade-Etxeko areto aundi bat” 

Abadetxeko ikastola hark 1932ko maiatzaren erdialdera ireki zituen bere ateak, eta hasieratik 70 bat mutikok izan zuten jesarleku aretoan. Mutiko idatzi dut, bai, neskatilarik ez baitzen, garaiko moralaren arauetara egokitua. Bi irakaslerekin ekin bazitzaion ere aurki konturatu ziren hirugarren baten beharraz, haur asko geratzen ari baitzen euskaraz eskolatu gabe. “Guraso bat” ezezagun hark jarraitzen zuen idazten bere artikuluan:

 “Baten batek esango du bere artian: arrasatearrak nola konpontzen ete dira? Gaur arrasatearrak su biren erdian daude, bañan ez uste izan su orietako bat ezkertarra izango danik. Ezkertar sua ez degu zenbatzen, ezker sua gaurko ludi ontan biarrekua ikusten degu, geuk zintzo yokatzeko. Ezker suak geu garbitu egiten gaitu.Tamalgarria da eskumutur su bien erdian bizibidian aurrera urtetzeko yokatu biarra. Erri ontan badira aldutenak ta beren buruak katoliko eta euskaltzale egiten dutenak; baña kristau-eusko ikastolari laguntzeko beti atxekiren bat. Bateko abertzale usaña izango ez duan, ta besteko aurtxuriak bihar edo etzi euren menpian eukiteko eran aziko diran” 

Arrasateko udalean ezkerreko indarrek zuten nagusitasuna, abertzaleak –hiru EAJkoak eta ANVko bat- gutxiengoan zeudela. Ezkerrekoei, jakina, tradizionalisten jokaera ezkorra gehitzen zitzaien euskal eskolei dagokienez. Alkatea Eugenio Resusta errepublika zalea zen. Artikuluak amaitzen zuen adieraziz:

 “Gaur Arrasateko ikastolari euskaltzale txiro ta langille edo lana eginda bizi diren batzuek lagundu diote. Badira bi edo iru jaun euskaltzale laguntza agindurik eta laguntzen dutenak. Batez ere Adan de Yartza´tar Maren eta bere emazte agurgarria” 

Ezaguna den moduan, Mariano Adan de Yarza izan zen herriko batzokia prestatzeko – bere etxeko solairu batean- eta Gurea pilotalekua  eraikitzeko – bere terrenoetan- erraztasun guztiak eman zituena. Arrasateko alkatea izan zen Mariano 1920an.

1932-33 lehen ikasturte haren amaiera eta bigarrenaren hastapena ospatzeko 1933ko uztailaren 15ean – larunbata- jai bat antolatu zen. Goizeko mezaren ostean, ikastolan bertan ikasturte buruko azterketak egin ziren. Eta jarraian sari banaketa. Arratsaldean, berriz, hamabost urtetik beherakoentzako aurreskulari txapelketa eta ezpata dantzari txikien erakusketa. Arratsaldeko egitarauarekin amaitzeko, herriko pilotalekuan ikastolako lau mutilen arteko pilota partidua: Santi Etxebarria eta Jesus Larrañaga; Jose Mari Lasagabaster eta Joseba Iturberen aurka. Ikusten denez, “Zurdo de Mondragón” bazebilen bere iaiotasuna erakusten 14 urterekin. Eguneko ekintzekin bukatuz, gauean Abelino Barriolaren “Lagun txar bat” antzezlana eskaini zen. Hori bai, atseden tartean, Euzko Gaztediren neskatilek euren dantza eta jolas abestiak eskaini zituzten. 

Ikastola haren sostengu ekonomikoaz asko hitz egin liteke, baina apuntetxo bat gehiago ez dut emango. Bigarren ikasturtearen amaieran – 1934ko ekainean- ikastolako umeek eskabide bat egiten zuten komunikabideetan. “Euzkadi” egunkariak bakarrik eman zion toki haurren eskutitzari. Irakur dezagun: 

“Eskola laiko nazionaletan joan dan astean izan ditue azterketak eta sariak. Guk ere ilaren erdialdean izango omen ditugu. Gure irakasle jaunak eurak nai izan arren, ezin izango omen dizkigute Kristau Euskal Eskola ontako eun-da-ogetamar mutikooi beste eskola laiko oietan zabaldu diran besteko saririk eman. Eta benetan naigabea artzen dute. Gure ikastola emengo Eusko Langileak eurak bakarrik ia sostenitzen dute, ta ez du Gotzai jaun maitagarria kendu ezkero, ta beste laguntzailerik” 

Amaitzeko, diodan, eskola haietako irakasleak Juan Mari Zaitegi, Patxi Mendizabal eta Patxi Etxebarria  arrasatearrak izan zirela. Goiko argazkiak lehen ikasleriaren ikuspegi bat ematen digu, eta nagusien artean bi irakasle ezagutu ditut: ezker aldean Juan Mari Zaitegi; eskuin aldean, Patxi Mendizabal. Badira bi apaiz ere; oker ez banago, eskuinekoa Jose Markiegi da, eta ezkerraldekoa Leonardo Guridi liteke.


(1) Erretore
Argazkia: JMVM

otsaila 21, 2024

FRANCISCO DE PAULA ARRILLAGA, ERDI ARAMAIXOARRA

 

Frantzisko P. Arrillaga Garro

Arrillagatarrak oso ezagunak izan ziren Aramaion, XIX. eta XX. mendeetan. Oraindik ere, askok gogoratzen ditugu sendi horretako azken kideen Aramaiokok egonaldiak. Nik neronek ere, haietako batekin - Jose Ignazio Arrillaga Sanchez, Rotarioen zalduna- solasaldi mamitsu batzuk egin nituen XX.aren amaieran Aramaioko haren etxean.  Baina zer nolako lotura zuten arrillagatarrek Aramaiorekin?

Auskalo zein izan zen aurreneko arrazoia arrillagatarrak Aramaiora iristeko. Nik dakidanez, ez zuten dokumentu-arrasto ofizialik utzi, edo behintzat nik ez dut aurkitu. Jar al daiteke XIX.aren lehen herenaren amaiera aldean arrillagatarren Aramaioko agerpena? Izan al zuen zer ikusirik lehen karlistadarekin? Batek daki! Gauza da, Igeldoko Martin Arrillaga Aramaioko Maria Ignazia Garro Zabalarekin ezkondu zela. Maria Ignazia Garagartzako Gabriel Garro Sologaistoaren alaba zen.  Gabriel izan zen, XVIII.aren amaieran, gero “Arrillagaren etxea” bezala ezagutu dugunaren eraikitzailea.

Eta tartean beste daturik ez dudala,  Arrillaga Garro senar-emazteak Nafarroako hiriburuan agertzen zaizkigu, jauzi misteriotsu batean. Iruñean bizi izan ziren eta bertan munduratuko ziren seme-alabak. Horrela, 1846ko apirilaren 2an Iruñeko San Nikolas elizaren bataio-liburuan idatzi zen:

“En dos de abril de mil ochocientos cuarenta y seis, mi Teniente el Presbítero D. Angel Giménez, bautizó a Francisco de Paula María de Arrillaga, que ha nacido hoy a la una y media de la mañana en la calle de San Nicolás, número 52. Es hijo legítimo de Miguel Martin, natural de Igueldo en Guipúzcoa, y de Ignacia Garro, natural de Aramayona en Alava. Abuelos paternos Pedro Martín Arrillaga, natural de dicho Igueldo, y María Lucía Olano, natural de Icazteguieta en Guipúzcoa; y maternos, Gabriel Garro, natural de Santa Agueda, en Guipúzcoa, y Gregoria Zabala, natural de Escoriaza en Guipúzcoa”

Arrillaga abizena eta Aramaioren arteko erlazioa indartu egingo da aurrerantzean, pentsatzekoa baita Maria Ignaziak bere jaioterria bisitatzen zuela, seme-alabekin. Eta, goian esan dudan moduan, XXI.aren lehen hamarkadan ugari izan ziren sendiaren Madrid-Aramaioko joan etorriak. Ez da gutxi, alajaina, eta harreman horrek bere mugarriak izan zituen. Eta horietako bat “Aramaioko Batzokia. 100 urte” nire liburuan idatzi nuen: 1909ko martxoaren 21ean herriko Udalak hartutako erabakiaz:

“Se dio cuenta por el Sr. Alcalde de un telegrama que había transmitido D. Manuel María Arrillaga, así como

Arrillaga, eskuinean zutik, Vienan.
















también de una carta remitida por el Excmo. Sr. D. Francisco de P. Arrillaga al Sr. Secretario de la Corporación Municipal, a la que acompaña otra del Excmo. Sr. Director Gral. de Correos y Telégrafos (1), resultando de dichos documentos que el expresado Sr. Director se había dignado establecer una conducción de correos en carruaje de Villarreal a Santa Agueda. El Ayuntamiento, en vista de que dicho servicio viene a prestar grandes beneficios a los habitantes de este Municipio y reconociendo que su establecimiento es debido a la valiosa influencia (2) intervención y al interés y trabajos realizados por el Excmo Sr. D. Francisco de Paula Arrillaga, D. Manuel Arrillaga y D. Benito Guinea, por lo que y en virtud del acendrado amor y cariño que los expresados Señores profesan a este Municipio, según lo tienen demostrado en varias ocasiones, acordó por unanimidad declararles hijos adoptivos de este Leal y Noble Valle de Aramayona, dándoles un expresivo voto de gracias en nombre de la Corporación y vecindario en general... ”

Batxilerra Iruñeko Institutuan burutu ondoren Frantzisko Paula Madrilera joan zen 1861ean, Mendi-Injeniaritza ikasteko. Promozioko lehena izan zen karrera amaitzean, eta aurki Eskola hartako katedradun izendatu zuten. Espainierazko testu egokirik ez zenez, alemaneratik itzuli zituen zenbait liburu 1871an eta ondorioz gobernuak Isabel Katolikoaren golardoa eman zion. Bere ospeak eraman zuen Alfontso XIII.aren irakasle izatera, eta Zientzia Zehatz, Fisiko eta Naturalen Errege Akademiako kide eta bizi arteko idazkari izendatu zuten. Halaber, Institutu Geografiko eta Estatistikoaren Zuzendari Nagusia izan zen 1889tik.

Beraz, bi Arrillaga – aita eta semea- Aramaioko semekotzat hartzen dira 1909an, herriaren aldeko euren lanarengatik. Urte hartan Frantzisko Madina Gorostiza zen alkatea eta zinegotziak, Timoteo Jauregi, Markos Larrañaga, Pedro Errasti, Gregorio Zilaurren, Atanasio Unzueta, Kalixto Etxebarria eta Zelestino Pol. Idazkaria Simon Landa zuten.

Frantzisko de Paula Arrillagaren bitartez, Alfontso XIIIk Aramaio bisitatu zuen 1905eko abuztuaren 8an. Ez dut ohar bat ere aurkitu udal aktetan erret-bisita horren gain. Ezagutuko al zuen espainiar erregeak Aramaioko udalak, bi hilabete eskas lehenago, ekainaren 25ean, hartutako erabakia?

“Se acordó dar un expresivo voto de gracias a la Excma. Diputación Provincial por el acertado y laudable acuerdo tomado en beneficio de los Ayuntamientos de esta nuestra querida provincia, poniéndose a la cabeza de los mismos para protestar de las Reales órdenes de 6 y 10 de abril último, así como para defender nuestra preciada autonomía económica…”

Erregeak Aramaiora egindako bisita hartan esan bide zuen esaera ospetsua. "Hau Suitza txikia da" Esaera hori plaka batean Aramaioko arrillagatarren etxeko atarian irakur zitekeen.

Diodan halaber, urte hartan Aramaioko zinegotzi bezala, Remigio Garro XX.aren lehen hereneko Aramaioko udal kargudun boteretsua  zegoela,  Frantzisko de Paula Arrillaga Garroren senitarteko urruna.

Frantzisko de Paula Arrillaga Garro aitak eta Manuel Arrillaga Lopez semeak  goi kargu publikoak izan zituzten Alfontso XIII.aren monarkian eta baita –semeak- Franco jeneralaren diktaduran ere. Madrilen kokatu zuen Frantzisko de Paulak handik aurrera sendiaren egoitza eta etxea.  Baina bera izan zen Arrillagatarrak denboran Aramaion egonkortzen abiatu zen lehena, jatorriz Garro etxea zena aurrerantzean sendiaren udako egoitza bihurtuz.

Zenbait aldiz Espainiako ministro izandako Joakin Lopez Puigcerverren arreba Enriketarekin zegoen ezkonduta eta bost seme alaba izan zituzten- Manuel, Enrike, Ignazio, Guadalupe eta Rosario- denak Aramaiorekin erlazionatuta egon zirenak. Horietako batzuengana itzuliko naiz hurrengo batean. Frantzsko de Paula Arrillaga Garro 1920ko urtarrilaren 10ean hil zen Madrilen, hamaika domina, golardo eta ohorezko titulu lortu ondoren.

==========..=========

(1) Urte hartan Emilio Ortuño Berte zen zuzendaria.

(2)  “Influencia” hitza parentesi artean azaltzen da, Simon Landa idazkariak behin idatzi ondoren hitzaren konnotazio negatiboaz jabetu izan balitz bezala.

 Argazkiak: JMVM