 |
| Udalatx, aldizkariko grabatu batean |
Aurreko batean jakin genuen Udalatx mendiari buruzko
artikulu bat publikatu zela 1846ko otsailaren 22an argitaratua, “La peña de
Udala” tituluarekin, “El Semanario
Pintoresco Español” aldizkarian. Oraingo honekin emango diot amaiera, baina
ikusiko dugun bezala, sartu-irten bat egingo dut ondoko lerroaldeak dakarkigun
informazioa txukuntzen eta aberasten. Segi dezagun aipatu artikulu hura
irakurtzen:
“Al presente los
labradores que en esta parte de la montaña habitan, cuando trabajan en sus
heredades suelen hallar una greda roja, en la que está el mineral, y la
transportan a las ferrerías inmediatas. Encuéntrase igualmente en los mineros
de Udala plomo, algunos metales y bol-arménico (1) en abundancia. En el medio
de aquella peña y a corta distancia del caserío Galarraga se halla una
extensa caverna caliza, descubierta a principios del siglo
 |
| Galarra leizea, aldizkariko grabatu batean |
pasado por D.
Manuel Gaytán de Ayala, Marqués de Aravaca. Un arco natural, cuya altura no
pasará de cuatro pies, da ingreso a una pequeña gruta, que viene a ser el
vestíbulo de aquel palacio subterráneo, y en su desnivelado suelo aparece la
oscura y estrecha entrada de él. Pásase desde ésta al interior por una larga y
peligrosa garganta, que inspira algún terror y no poca admiración a los que por
la vez primera en tales parajes penetran"
Nioen bezala, aurreko lerroaldeak zalantza batzuk
sorrarazi dizkidate eta argi apur baten bila aritu naiz. Konturatuko zen
irakurlea Galarra(ga) leizea azaltzen zaigula testuan eta artikuluaren egileak
dioenez lehen aldiz aztertu omen zuena Manuel Gaytan de Ayala izan zen.
Pertsonaia hori, seguratarra jaiotzez, arrasatear jatorrizko Mikaela Andoin,
besteak beste Bañez de Artazubiaga gutxia maiorazkoaren titularra zenarekin
ezkondu zen, 1741ean Arabako Zalduondon. Arrasateko Iturriotz kaleko Bañez de
Artazubiagaren jauregira pasatu ziren bizitzera. Gaytan de Ayala – Aravacako
Markesa eta Villafrankako Kondea- Arrasateko alkatea ere izan zen. Baina oker
bat dago aurreko paragrafoan: Manuel Gaytan de Ayalak ezin izan zuen “a principios del siglo pasado” Arrasateko
leizea aztertu, 1721ean jaio baitzen Seguran.
Miguel Madinabeitiak, berriz, bere “Apuntes
históricos de la Villa de Mondragón” idazki argitaragabean, dio:
“Largo tiempo Estuvo ignorada de los moradores de la villa esta gruta hasta que una
alegre comitiva llevando a la cabeza al jóven D. Manuel José Gaytán de Ayala,
Conde de Villafranca de Gaytan y Marqués de Aravaca, penetró en su recinto
en un día del año 1700, según se ve por una composición poética que
entonces salió a la luz bajo el epígrafe de “El Milagro de Guipúzcoa” Él mismo remitió a Madrid conducto de D.
Manuel Ignacio de Aguirre, Diputado en Corte por esta Provincia, y presentó en
la Cámara de los Príncipes de Asturias varias piedras o cristalizaciones de
esta cueva, hallándose otras en el Gabinete de Historia Natural y en
particulares”
Manuel Ignazio Agirre Madrilen diputatua izan zen,
1770 inguruan. Beraz, Galarra leizearen lehen ikerketa data horren inguruan
kokatu behar delakoan nago. Eta ideia horretakoa da ere “Euskalerriaren alde” aldizkarian
“La Cueva de Mondragón” tituluarekin “El milagro de Guipúzcoa”ko bertsoen argitarapena
egiten duen Tolako Markesa ere, hain justu Manuel Jose Gaytan de Ayalaren
ondorengoa, laugarren biloba.
Itxura guztien arabera, publikapen bat egin zuen
Manuel Jose Gaytan de Ayalak berak eta
“El milagro guipuzcoano” titulu nagusiari
honako azpitituluak segitu zion “rasgo poético en el que se
describe la cueva de Mondragón descubierta en el año de 1700” Moldiztegiko akats tipografikoa
izango zen, eta eskuizkribuan 1760 edo 1770 jarriko zuelakoan nago. “Euskalerriaren alde”
aldizkariaren 1913ko berrargitarapena bultzatu zuen Tolako Markesak – Antonio
Gaytan de Ayala bergararra- zioenez,
bere laugarren aitona Arrasateko alkate, sindiko eta prokuratzaile nagusia izan
zen, eta Diputatu Nagusi bezala Gipuzkoa ordezkatu zuen 1756, 1772 eta 1779
urteetan.
Alkate izatera 1767ko urtarrilaren lehenean heldu
zen Manuel Jose. Eta oso oker ez banago, udal aktetan urte pare bat lehenagora
arte ez zen agertzen udal kudeaketan. Egin zuenean milarista bezala ageri zen,
eta “Marqués de Arabaca y de Tola” sinatzen zuen. Alkaterako aurkeztua izan
zenean, berriz, Conde de Villafranca izenpetu zuen. Ezkondu bazen 1741ean eta
Arrasateko bere lehen agerpen publikoa 1765ekoa bada, esan al genezake ez zela
Arrasaten ordura arte azaldu? Gizon hura Arrasaten hil zen 1802ko urtarrilaren
23an.
Madinabeitiaren goiko idazkian
harritu nauena da, arrasatear kronikagilea hain zorrotza izanik bere lanetan,
nola ez zen konturatu Manuel Jose Gaytan de Ayala ez zetorrela bat 1700
urtearekin. Bestalde, “… hasta que una alegre comitiva llevando a la cabeza
al jóven D. Manuel José Gaytán de Ayala” idazten duenean markesa ez zen
hain gaztea, 49 urte baitzituen.
Nola okertu zen Madinabeitia hainbeste? Egon
naiz pentsatzen, deskubritzailea Manuel Joseren semea (Manuel María) (Arrasate,
1744) izan zitekeela, 1776an Arrasateko alkate izatera heldu zena, eta urte bat
lehenago bere aita ordezkatu zuena prokuratzaile sindiko nagusi bezala. Baina
“La Cueva de Mondragón” poema irakurtzean, garbi azaldu zait aurkitzailea
Manuel Jose izan zela.
Kopia ditzadan bertsoetako batzuk. Lehen ahapaldian
deskribapen txikia egiten du egileak, Galarra leizean lehen aldiz ikusi zuenari
buruz:
“Lo que ocurre
singular /es, el ver las paredes/ tenderse el cristal en redes/ y filigrana sin
par / Es hermosura mirar / muros de cristal luciente / verás cristal que es
corriente / verás cristal mal cuajado / verás cristal obstinado / en ser roca
transparente / Vense a trechos sus figuras / todas hechas de cristal / sin
arte, a lo natural/ que forman mil hermosuras / Perros de varias hechuras /
hombres, fieras y ganados / toros, caballos, venados/ aquí sale un puerco espín
/ allí resalta un delfín / en montes, mar, selvas, prados.
Bigarren ahapalditik, berriz, ondoriozta daiteke Manuel Jose
Gaytan de Ayala markesa zela, baina inolaz ere gizakume apala,
umila. Arranopola! Horixe da, horixe, lorak bere buruari botatzea:
Amaitu dut oraingoz Galarra leizea lehen aldiz zientifikoen aurrean jarri zuen gizonaren gaineko deskribapena. Hurrengo batean leizearen nondik norakoaz arituko naiz.
iruzkinik ez:
Argitaratu iruzkina